Historia Powiatu Inowrocławskiego

Wprowadzenie urzędu starosty w Polsce było związane ze zjednoczeniem Królestwa w XIV wieku, upadkiem dotychczasowego podziału administracyjnego i wprowadzeniem nowego zarządu lokalnego opartego na powiatach. Urząd ten został „zapożyczony” od Czechów, po raz pierwszy na ziemiach polskich wprowadził go Wacław II, a po przejęciu władzy przez Władysława Łokietka utrzymał się, później zaś stale się rozwijał. W okresie średniowiecza administracja lokalna oparta była na podziale na kasztelanie, na czele których stali kasztelani. W czasie rozbicia dzielnicowego podział ten uległ rozdrobnieniu i stracił swe znaczenie. Po zjednoczeniu Królestwa Polskiego wprowadzono nowy podział oparty na dzielnicach, na czele których stali starostowie generalni (np.: Wielkopolska, Kujawy, Pomorze, ziemia sieradzka, itp.), pełniący na terenie swojej prowincji funkcje namiestnika królewskiego. W XIV w. nastąpiła reorganizacja podziału administracyjnego – na województwa i powiaty stanowiące najniższą jednostkę sądową, a także administracyjną. Odtąd na czele powiatu stanęli starostowie grodowi. Wyjątkiem była Wielkopolska, gdzie nadal utrzymywał się urząd starosty generalnego.

Po raz pierwszy starostwo inowrocławskie zostało ustanowione przez Kazimierza Wielkiego pod koniec jego panowania. Można przyjąć, że powstało ono około 1392 r. po ostatecznym włączeniu do Królestwa Polskiego i istniało aż do 1793 roku. Starosta jako namiestnik królewski w powiecie pełnił funkcje administracyjne, sądowe, policyjne, wojskowe oraz gospodarcze. Początkowo sprawował je osobiście, ale z czasem, gdy spraw przybywało, rozwinął się aparat urzędniczy starosty. Od 1773 r. aż po kampanię francuską Napoleona, region inowrocławski znajdował się w granicach państwa pruskiego i wchodził w skład Okręgu Nadnoteckiego będącego częścią Pomorza przemianowanego przez zaborcę na Prowincję Prusy Zachodnie. Wspomniany Okręg Nadnotecki stanowiły powiaty: bydgoski, pilski, wałecki oraz inowrocławski, a naczelna władza Prowincji tzw. Kamera Wojny i Domen Państwowych mieściła się w Kwidzynie. Na mocy zawartego 7 lipca 1807 roku traktatu w Tylży, ziemie drugiego i trzeciego zaboru pruskiego weszły w skład utworzonego przez Napoleona Księstwa Warszawskiego. Kraj podzielono na departamenty i powiaty. Inowrocław włączono do departamentu bydgoskiego jako stolicę powiatu w randze podprefektury inowrocławskiej o powierzchni blisko 2000 km². Pod względem obszaru nasz powiat zajmował drugą pozycję w departamencie bydgoskim. Dochody z dóbr ziemskich będących dotąd tradycyjnie własnością starostwa, pobierał marszałek Francji - Nicolas Charles Oudinot, aż do roku 1815, kiedy to nastąpił ostatecznie kres epoki napoleońskiej, a wraz z nią i Księstwa Warszawskiego.


Po 1815 roku powołano do życia, należące do Prus, Wielkie Księstwo Poznańskie, składające się z dwóch regencji: poznańskiej i bydgoskiej. Ostateczne określenie granic regencji bydgoskiej nastąpiło w maju 1816 roku, a rok później wyznaczono Inowrocław na siedzibę pruskich władz powiatowych (tzw. Landratura). Terytorium powiatu podzielono na gminy. W skład ówczesnego powiatu o powierzchni 1650 km² wchodziły cztery miasta: Inowrocław, Gniewkowo, Kruszwica i Strzelno. Obszar powiatu zamieszkiwało nieco ponad 32000 ludzi. Powiat inowrocławski był wówczas największym na terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Na czele powiatu stał landrat (dawny starosta), który miał  do pomocy asesora, sekretarza powiatowego, radcę kasowego, poborcę podatków oraz pisarzy, kancelistów i gońców.
Zakres kompetencyjny landratury był znaczący i ważny, bowiem: * kierowała ona sprawami policyjnymi w miastach i była nadrzędną wobec terenowych placówek policji; * zarządzała   całością  spraw  wojskowych; * sprawowała nadzór nad szkolnictwem, funduszami dobroczynnymi i sprawami wchodzącymi w zakres kompetencji regencji bydgoskiej; * dozorowała kasę powiatową i wykonywała wszelkie polecenia władz regencyjnych w Bydgoszczy; * utrzymywała i budowała drogi pokrywając związane z tym wydatki budżetowe i przeznaczając na nie dotacje drogowe. Od 1816 roku działała rada powiatowa na czele z radcą ziemiańskim, a od 1829 roku funkcjonował, pochodzący z wyborów, sejmik powiatowy, tzw. Kreistag, w skład którego mogli wejść w określonych proporcjach przedstawiciele dawnego rycerstwa miast oraz gmin z terenu powiatu inowrocławskiego. Częściami składowymi powiatu były gminy. Obszarem gminy zarządzał wójt, a w każdej wsi ustalano sołtysa jako jego przedstawiciela. Od 1836 roku powstał niezależny od wójta urząd komisarza dystryktu, który był pomocnikiem landrata. W powiecie inowrocławskim, od 1860 roku funkcjonowały następujące dystrykty: Inowrocław, Gniewkowo, Kruszwica, Strzelno, Tarkowo, Dąbrowa Biskupia, a nieco później Rojewo. Nasilając politykę germanizacyjną, władze pruskie upatrywały skuteczność swych działań w rozbudowie machiny administracyjnej i urzędniczej. Rozległy terytorialnie powiat inowrocławski został pomniejszony z 1653 km² do 1030 km². Wyodrębnione w ten sposób terytorium, zostało włączone do nowo utworzonego w 1887 roku powiatu strzelneńskiego (wraz z Kruszwicą), który istniał jeszcze w wolnej Polsce aż do 1932 roku. W 1860 roku powiat inowrocławski liczył 66000 mieszkańców, a jedenaście lat później już 76600 mieszkańców. Na  przełomie XIX i XX wieku graniczył: od wschodu z Królestwem Polskim, od południa z powiatem strzelneńskim, od zachodu z powiatami mogileńskim i szubińskim, a od północy z powiatem bydgoskim. W tym okresie powiat był szczególnie nasycony wielką własnością ziemską, przy stosunkowo niewielkiej liczbie gospodarstw chłopskich. W pierwszej grupie dominowała własność niemiecka, w drugiej zaś polska.

Z informacji umieszczonej na łamach lokalnego "Dziennika Kujawskiego" z 20 listopada 1908 roku wynika, że począwszy od lat trzydziestych XIX wieku, landraturą inowrocławską kierowali urzędnicy wyznania protestanckiego. Można domniemywać, że władza landrata każdorazowo spoczywała w rękach niemieckiego urzędnika. Obowiązujące wówczas przepisy określały, że landratem mógł zostać tylko właściciel dóbr znający język niemiecki oraz język polski i wybrany przez zgromadzenie powiatowe. Takie kryteria doboru osoby landrata wynikały zapewne z potrzeby jego materialnej niezależności, co prawdopodobnie miało wykluczyć zjawisko ewentualnej korupcji i próby uzyskiwania osobistych korzyści majątkowych z racji pełnionej funkcji. Postawienie niemieckiemu kandydatowi na landrata warunku znajomości języka polskiego nie wynikało zapewne z oczekiwań Polaków w tym względzie, ale stanowiło dla zaborcy konieczny, niezbędny element do sprawnego administrowania na obszarze zamieszkałym przez polską większość narodową. Na przełomie stuleci, tj. około roku 1900, na obszarze 1030 km² ówczesnego powiatu, znajdowało się łącznie 280 miejscowości, miast, wsi, osad i kolonii. Na sprawność i skuteczność funkcjonowania landratury, miała wpływ prowadzona przez nią działalność informacyjna i wydawnicza. Założona w 1840 roku drukarnia Markusa Lattego wydawała od roku 1843 tygodnik w języku niemieckim pt.: „Inowroclawer Kreisblatt”, w którym były umieszczone ogłoszenia urzędowe w języku polskim. Od 1869 roku w tej drukarni ukazywało się co piątek pismo „Kujawischer Anzeiger” ze specjalnym działem na ostatniej stronie w języku polskim pod nieco dziwnym tytułem "Donosiciel Kujawski", zaś wydawcą tego pisma był Landratsamt - urząd pruskiego starosty w Inowrocławiu. Drukarnia mieściła się przy dzisiejszej ulicy Królowej Jadwigi. W 1911 roku wydrukowano w tej oficynie obszerną pracę w języku niemieckim o historii życia gospodarczego i kulturalnego Inowrocławia oraz powiatu w latach 1870-1911, pt.: „Der Kreis Hohensalza”autorstwa Waltera Buresch'a. W tejże drukarni drukowano także „Orędownika Powiatu Inowrocławskiego”, który był rodzajem powiatowego dziennika urzędowego. W latach zaboru polscy ziemianie, inteligencja, duchowni, rzemieślnicy, kupcy, przedsiębiorcy, chłopi, mimo, że funkcjonowali w strukturach administracyjnych państwa niemieckiego, tworzyli własne polskie organizacje zawodowe, oświatowe, polityczne i gospodarcze. Rozbudowywali na terenie powiatu inowrocławskiego sieć dróg, połączeń pocztowych i kolejowych. Wznieśli ujednolicone gmachy użyteczności publicznej, dworce, szkoły, sądy. Stawiali stacje wodociągowe, gazownie i elektrownie. I nie wrośli w niemczyznę, nie ulegli germanizacji. Po wybuchu grudniowego powstania w Poznaniu, przyłączyli się do tego patriotycznego zrywu. 6 stycznia 1919 roku wyzwolony został Inowrocław - stolica powiatu. Na Kujawy inowrocławskie wróciła Polska.

Po odzyskaniu  niepodległości  w 1919 roku,  w sposób  ewolucyjny  ukształtowano  podział  administracyjny   państwa  na  województwa,   powiaty  i gminy. Najpierw,  na  podstawie   „Ustawyo tymczasowej organizacji zarządu byłej Dzielnicy Pruskiej z 1 sierpnia 1919 roku” utworzono dwa województwa: pomorskie i poznańskie. Konstytucja z 1921 roku stanowiła o podziale kraju na województwa, powiaty i gminy, które równocześnie stawały się jednostkami samorządu terytorialnego. Administrację w powiecie sprawował starosta pochodzący z nominacji ministra spraw wewnętrznych. Urzędnik ten podlegał wojewodzie. W powiecie starosta był zarówno przedstawicielem rządu jak i szefem administracji ogólnej i działów z nią zespolonych. Najważniejszym zadaniem starosty było zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego w powiecie. Jednostkami policji w powiecie kierował komendant powiatowy. W związku z tym podporządkowano staroście władze policyjne. Starosta wykonywał swoje zadania przy pomocy starostwa oraz podległych mu władz. Ze starostą współdziałały organy samorządu powiatowego. W powiatach (od 1933 roku) w wyborach pośrednich, w drodze jawnego głosowania wyłaniano rady powiatowe. Były one organami uchwałodawczymi. Z ich wyboru pochodził wydział powiatowy, będący organem wykonawczym samorządu powiatowego, na czele którego stał starosta. Ósmego września 1939 roku, Inowrocław zajęty został przez wojska niemieckie. Do 25 września miasto i powiat podlegały dowództwu 4 armii gen. Günthera von Kluge i wchodziły w skład gdańskiego okręgu wojskowego. Po 25 września włączone zostały do poznańskiego okręgu wojskowego, w ramach którego powołano obwody grup wojskowych. Powiat wszedł wówczas w skład obwodu dowodzonego przez gen. Fritza Büschsa. Po zniesieniu zarządu wojskowego i wprowadzeniu administracji cywilnej, powiat należał do Okręgu Rzeszy - Kraj Warty, kierowanego przez Artura Greisera. W jego skład wchodziły trzy regencje z siedzibami w Poznaniu, Łodzi i Inowrocławiu. Regencja inowrocławska miała powierzchnię 14441,04 km² , a w roku 1939 znajdowało się tu około 1303200 mieszkańców. Podobnie jak na innych terenach Rzeszy, regencja podzielona była na landratury. W regencji inowrocławskiej było ich piętnaście. W owym czasie, urząd prezydenta regencji, mieścił się w gmachu byłego Seminarium Nauczycielskiego (dziś III Liceum Ogólnokształcące) przy ulicy Narutowicza (ówczesnej Bismarckstrasse). Niższą jednostką administracji cywilnej - jak w czasie zaboru - był urząd landrata, kierującego i zarządzającego powiatem inowrocławskim. Swoją siedzibę landratura miała w budynku przedwojennego Starostwa.

W styczniu 1945 roku na opuszczonych przez hitlerowskich okupantów terytoriach wprowadzono w życie postanowienia Manifestu z 22 lipca 1944 roku. Krajowa Rada Narodowa powołała Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, który był jej ciałem wykonawczym i podlegał jej politycznie i organizacyjnie. W praktyce okazało się jednak, że jego działalność wykraczała poza funkcje organu wykonawczego KRN i PKWN był traktowany jak rząd. PKWN sprawował władzę przez rady narodowe i swych upełnomocnionych przedstawicieli. Nowa władza główną uwagę skupiła na organizacji administracji terytorialnej. Jednocześnie odstąpiono od przekazania władzy administracyjnej radom narodowym. Powierzono ją ostatecznie organom jednostkowym w postaci wojewodów i starostów. Byli oni przedstawicielami rządu w województwie i powiecie. Starosta pełnił swoje obowiązki przy pomocy starostwa powiatowego. Wpływ na jego powoływanie i odwoływanie uzyskała rada narodowa szczebla powiatowego. Mianowanie otrzymywał starosta od ministra administracji publicznej na wniosek wojewody. Nowym elementem ustroju państwowego był samorząd terytorialny przywrócony z czasów II Rzeczypospolitej. Ustawodawca świadomie połączył rady narodowe z instytucją samorządu terytorialnego, co spowodowało, że rady narodowe stały się organami uchwałodawczymi samorządu wojewódzkiego, powiatowego, miejskiego i gminnego. Organem wykonawczym wojewódzkiej rady narodowej był wydział wojewódzki, którego przewodniczącym z urzędu został wojewoda. Odpowiednio organem wykonawczym powiatowej rady narodowej był wydział powiatowy ze starostą jako przewodniczącym. Członków wydziału powiatowego wybierała powiatowa rada narodowa, zaś starosta pochodził z nominacji organów państwowych. Ten dualistyczny charakter terytorialnej administracji publicznej przetrwał do czasu wejścia w życie ustawy z 20 marca 1950 roku, „O terenowych organach jednolitej władzy państwowej”. Ustawa z 20 marca 1950 roku określała pochodzące z wyboru rady narodowe jako terenowe organy jednolitej władzy państwowej. Spełniały one funkcje uchwałodawcze i kierowały działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną. Najbardziej istotną zmianą było to, że ustawa z 20 marca 1950 roku, znosiła związki samorządu terytorialnego, a ich majątek „z mocy prawa stał się majątkiem Państwa”. Rozwiązano organy wykonawcze samorządu terytorialnego, którego kompetencje przejęły rady narodowe. Rady narodowe natomiast przestały być organami samorządu terytorialnego. Z nomenklatury administracyjnej wykreślony został na 48 lat urząd starosty. Powiatowa rada narodowa stała się organem uchwałodawczym, a jej prezydium, na czele z przewodniczącym, przejęło funkcje organu władzy wykonawczej w powiecie.

    W oparciu o ustawę z 22 listopada 1973 roku, rady narodowe wszystkich szczebli stały się organami władzy państwowej i samorządu społecznego. Wśród terenowych organów administracji państwowej, ustawa ta wymienia między innymi naczelnika miasta (w miastach liczących do 100000 mieszkańców) i naczelnika powiatu. Organy te pochodziły z nominacji i spełniały funkcje wykonawcze i zarządzające rad narodowych (aż do 1975 roku). Zwieńczeniem reformy administracyjnej było uchwalenie ustawy z 28 maja 1975 roku, wprowadzającej dwustopniowy podział administracyjny państwa. Likwidacji uległy powiaty, a większość ich kompetencji przejęły organy administracji stopnia podstawowego, a pozostałe - organy stopnia wojewódzkiego.

Dopiero w 1990 roku ustawowo przywrócono samorząd terytorialny, ale tylko na szczeblu gminy. Samorząd szczebla powiatowego wprowadzono mocą ustawy z dnia 5 czerwca 1998 roku. W wyborach samorządowych odbytych w niedzielę 11 października 1998 roku wyłoniona została Rada Powiatu Inowrocławskiego. 1 stycznia 1999 roku rozpoczęło pracę Starostwo Powiatowe. Pierwsza sesja Rady Powiatu odbyła się 9 listopada 1998 roku w sali obrad Urzędu Miejskiego w Inowrocławiu przy ulicy Roosevelta 36-38. Funkcję Przewodniczącego Rady Powiatu Inowrocławskiego powierzono pani Iwonie Stanek, natomiast Wiceprzewodniczącymi zostali panowie: Jan Biernacki i Wiesław Niewitecki. Do czasu wyboru pani Iwony Stanek na Przewodniczącą Rady, obrady prowadził radny - senior pan Edward Szumlański. Podczas wspomnianej historycznej sesji wszyscy radni złożyli ślubowanie, wypełniając tym samym postanowienie art. 20 ustęp l ustawy z 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym. Samorząd powiatowy w Inowrocławiu po latach wznowił swoją działalność.